Wielka Brytania
Kraj: Wielka Brytania
Członek UE od: 1973 roku
System polityczny: Monarchia dziedziczna
Stolica: Londyn
Powierzchnia kraju: 242 500 km2
Liczba mieszkańców: 58 600 000
Waluta: Funt sztyrling
Położenie
--------------------------------------------------------------------------------
Wielka Brytania - państwo w północno-zachodniej Europie, na Wyspach Brytyjskich położonych na Morzu Północnym i na Oceanie Atlantyckim. Granica lądowa z Irlandią.W skład Wielkiej Brytanii wchodzi: Anglia, Walia i Szkocja położone na wyspie Wielka Brytania, Irlandia Północna leżąca w północnej części wyspy Irlandia, a także Wyspy Normandzkie i wyspa Man, będące dependencjami (terytoriami zależnymi).
Ludność
--------------------------------------------------------------------------------
Skład etniczny: Anglicy (76%), Szkoci (9%), Irlandczycy (4%), Walijczycy (5%), Hindusi (1%). Wyznania: anglikanie (20,2%), katolicy (21,4%), prezbiterianie (14,2%), bezwyznaniowcy (ponad 16%). Średnia długość życia: mężczyźni 73 lata, kobiety 78 lat.
Warunki naturalne
--------------------------------------------------------------------------------
Znaczna część powierzchni kraju leży na wyspie Wielkiej Brytanii o powierzchni 229,8 tys. km2, oddzielonej od kontynentu europejskiego cieśninami La Manche i Kaletańską. Wybrzeże silnie rozczłonkowane, z licznymi zatokami. Na północy głównej wyspy stare Góry Kaledońskie i Grampiany rozdzielone rowem tektonicznym. W środkowej części Góry Penińskie i Góry Kambryjskie. Najwyższy szczyt Ben Nevis (1344 m n.p.m.). Na południowym wschodzie nizinny Basen Londyński.
Liczne formy polodowcowe, m.in.: drumliny, ozy, głazy narzutowe i jeziora (największe Lough Neagh, Loch Lomond, Loch Ness, Monar). Morze Irlandzkie oraz kanały Św. Jerzego i Północny oddzielają wyspy Wielką Brytanię i Irlandię, z której ok. 80% należy do samodzielnego państwa - Republiki Irlandii, pozostała część, na północnym wschodzie, do brytyjskiej prowincji - Irlandii Północnej.
Klimat umiarkowany, morski, ukształtowany m.in. pod wpływem ciepłego Prądu Północnoatlantyckiego (przedłużenie Prądu Zatokowego), z dużym zachmurzeniem i częstymi mgłami. Średnia temperatura powietrza i średnie opady dla stolicy kraju wynoszą: w styczniu 4C i 54 mm, w lipcu 18C i 57 mm. W górach suma roczna opadów wzrasta do 3000 mm.
Bardzo gęsta sieć rzek, z których największymi są: Tamiza, Severn, Trent, Mersey, Clyde, Tweed. Lasy pokrywają 10% powierzchni, z czego znaczna część znajduje się w północno-wschodniej Szkocji i południowo-wschodniej Anglii. Świat zwierzęcy został znacznie przetrzebiony, na wolności pozostały m.in. jelenie, lisy, borsuki, wydry, gronostaje oraz wiele gatunków ptaków i ryb. Naturalne środowisko chronione jest w 13 rezerwatach biosfery i kilku parkach narodowych, m.in. Lake District.
Historia
--------------------------------------------------------------------------------
Wyspy Brytyjskie zasiedlone były już w epoce paleolitu (4,5 mln p.n.e.-8500 p.n.e.). Liczne ślady i obiekty pozostawiły po sobie kultury neolitu (8500 p.n.e.-4500 p.n.e.) i brązu (1700 p.n.e-700 p.n.e.), prawdopodobnie najlepiej znanym obiektem z tamtego okresu jest kamienny megalit Stonehenge, o przeznaczeniu zapewne religijnym. U schyłku epoki brązu kraj zasiedliły ludy celtyckie: Goidelowie, Belgowie, Brytowie. Po zdobyciu Galii (65-60 p.n.e.), w 55 i 54 p.n.e. Juliusza Cezar (100-44 p.n.e.) podjął pierwsze, nieudane próby podboju wysp.
Dopiero w 43 n.e, za panowania cesarza Klaudiusza (41-54 n.e.), legiony rzymskie rozpoczęły regularny podbój Brytanii. Do ok. 70 n.e. Rzymianie zajęli południową Anglię, do 80 n.e. Walię i w 81 południową Szkocję. Na podbitych ziemiach utworzono prowincję Brytania, zarządzaną przez gubernatora (namiestnika). 122 wizytujący prowincję cesarz Hadrian (117-138) rozkazał wznieść mur obronny (Mur Hadriana), który miał wyznaczać północną granicę imperium rzymskiego (wybudowany na granicy Anglii i Szkocji 122-128).
W IV w. wschodnim wybrzeżom Brytanii zagrozili Sasi, skutkiem czego wzdłuż wybrzeża wzniesiono system fortów. Coraz groźniejsze i częstsze stawały się także najazdy, zamieszkujących północną część Wysp Brytyjskich, Szkotów i Piktów (Szkocja). Cesarstwo rzymskie, zagrożone na kontynencie przez ludy barbarzyńskie, wycofało pod koniec IV w. znaczną część swych wojsk z Brytanii. 410 ostatni legion opuścił Anglię, a po opanowaniu Galii przez Germanów (V w.) Wyspy Brytyjskie zostały całkowicie odcięte od kontaktów z Rzymem.
Brytania, osłabiona najazdami Piktów, stała się terenem wypraw kolonizacyjnych germańskich Jutów, Sasów i Anglów (1. połowa V w.). Druga faza wypraw germańskich przypadła na połowę VI w. W efekcie germańskiej inwazji w Brytanii powstały anglosaskie królestwa, usunięte zostały także wpływy chrześcijaństwa. Chrześcijańscy Celtowie zostali zepchnięci w góry i wyżyny północnej i zachodniej części Wysp Brytyjskich (Walia, oraz na wyspę Irlandię), gdzie organizowali się w drobne państwa. W VI w. wśród nowych, barbarzyńskich dotąd władców Wysp Brytyjskich, rozpowszechniło się chrześcijaństwo.
Początkowo religia chrześcijańska rozwijała się na północy, dzięki działalności celtyckich misjonarzy z Irlandii i na południu kraju, gdzie od 597 działała misja z Rzymu. Św. Augustyn (misjonarz), który przewodził chrystianizacji germańskich władców Brytanii, został też pierwszym biskupem Canterbury. Stopniowo do końca VII w. cała Anglia znalazła się w zasięgu religii chrześcijańskiej obrządku rzymskiego. W okresie tym pod względem politycznym Anglia podzielona była na szereg małych królestw, które rywalizowały ze sobą o dominację.
Ok. 827 hegemonię zdobyło królestwo Wessex, którego władca Egbert (802-839) zjednoczył pod swym panowaniem 7 królestw chrześcijańskich. Pod panowaniem Egberta Wyspy Brytyjskie stały się celem najazdów skandynawskich Normanów, głównie Duńczyków. Dopiero w 878 (pod Edington) królowi Wessexu, Alfredowi Wielkiemu (871-899) udało się powstrzymać najazdy duńskie. Ostateczne zwycięstwo nad Duńczykami odniósł dopiero Athelstan (924-939), wnuk Alfreda Wielkiego, który zjednoczył pod swym panowaniem całą Anglię i przyjął tytuł króla angielskiego (imperatora).
Nowej fali najeźdźców ze Skandynawii (od 980) udało się zmusić Anglików do płacenia trybutu i ostatecznie król duński Kanut Wielki (1016-1035) przejął w 1016 koronę angielską. Tron angielski wrócił jeszcze na pewien czas do władców saskich w 1042, po pokonaniu Duńczyków przez Edwarda Wyznawcę (1042-1066). Na początku XI w. udaną inwazję Anglii podjęli Normanowie z północnofrancuskiej Normandii, których władca Wilhelm I Zdobywca (1066-1087), po zwycięstwie pod Hastings w 1066, koronował się na króla angielskiego. Francuski ród Plantagenetów, który objął tron w 1154, wniósł do korony angielskiej znaczne posiadłości na zachodzie i północy Francji, a Henryk II Plantagenet (1154-1189) w latach 1173-1189 podbił niemal 3/4 Francji.
Mimo utraty większości ziem na kontynencie 1203-1208 przez Jana bez Ziemi (1199-1216), walki z Francją wybuchały kilkakrotnie w XIII w. XI-XIII w. trwała angielska ekspansja w obrębie Wysp Brytyjskich, dokonał się podbój Walii (1294), rozpoczął podbój Irlandii, trwały walki o dominację w Szkocji, zakończone wówczas klęska Anglików pod Bannockburn w 1314. W XII-XIII w. dokonało się też ograniczenie absolutnej dotąd władzy królewskiej na rzecz możnych duchownych i świeckich.
Jan Bez Ziemi ustanowił Wielką Kartę Swobód (1215), a Henryk III (1216-1272) musiał zgodzić się na stworzenie (1258-1259, w oparciu o tzw. Prowizje oksfordzkie i Prowizje westminsterskie) i poszerzenie uprawnień parlamentu oraz powiększenie jego składu o przedstawicieli miast (1265, parlament angielski). 1337 Edward III (1327-1377) wznowił walki z Francją (wojna stuletnia). Po śmierci Edwarda III tron angielski objęli Lancasterowie, młodsza linia Plantagenetów. 1485 wybuchły walki o tron (wojna Dwóch Róż) między Lancasterami i Yorkami, zakończone objęciem tronu przez Henryka VII Tudora (1485-1509).
Nowy władca zaprowadził rządy absolutne, uniezależnił się od parlamentu. Za Henryka VIII (1509-1547) ogłoszono 1534 niezależność kościoła angielskiego od Stolicy Apostolskiej (reformacja). 1541 Henryk VIII przyjął tytuł króla Irlandii, nie powiodła się jednak próba narzucenia Irlandczykom kościoła anglikańskiego. Za panowania Elżbiety I (1558-1603) wybuchł konflikt z Hiszpanią, który dzięki pokonaniu hiszpańskiej wielkiej armady w 1588, umocnił pozycję polityczną państwa i stał się zapowiedzią morskiej potęgi Anglii.
Po wygaśnięciu Tudorów w 1603, tron angielski przejął Jakub I (1603-1625) ze szkockiej dynastii Stuartów, łącząc oba państwa unią personalną. 1642 wybuchła wojna domowa między zwolennikami parlamentu a rojalistami (rewolucja angielska). 1649 ścięto króla Karola I (1625-1649) i proklamowano republikę z O. Cromwellem na czele (lord protektor). Republika angielska prowadziła wojny z Niderlandami i Hiszpanią (zdobycie Jamajki 1655). 1660 restauracja Stuartów, którzy zgodzili się uznać uprawnienia parlamentu w sprawach podatkowych.
W wyniku sporu związanego z sukcesją tronu po Karolu II (1660-1685), wytworzyły się dwa główne obozy polityczne: torysi, uznający prawo katolickiego Jakuba II (1685-1688) do dziedziczenia tronu brytyjskiego i przeciwni im wigowie. Ostatecznie zwyciężyła opcja reprezentowana przez wigów. Bezkrwawy przewrót z 1688 (tzw. Glorious Revolution) zdetronizował Jakuba II, na tronie zasiadła jego córka Maria II wraz z mężem Wilhelmem III Orańskim, protestantem. W wyniku tego przewrotu ustaliły się generalne zasady ustroju politycznego państwa jako monarchii konstytucyjnej z ograniczonym zakresem uprawnień władcy.
1707 za panowania Anny Stuart (1689-1714) dotychczasową unię personalną ze Szkocją zastąpiono unią realną, tworząc Królestwo Wielkiej Brytanii. 1714 tron brytyjski objął Jerzy I (1714-1727) z dynastii hanowerskiej. Za panowania pierwszych władców z tej dynastii powstał nowy organ władzy centralnej, gabinet, z premierem jako jego przewodniczącym. Pod koniec XVII w. Wielka Brytania podjęła rywalizację z Francją o dominację morską i kolonialną. W wojnie sukcesyjnej hiszpańskiej 1701-1714, wojnie sukcesyjnej austriackiej 1740-1748, wojnie siedmioletniej 1756-1763 Wielka Brytania brała udział zawsze po stronie przeciwników Francji.
Na mocy pokoju utrechckiego (1713) zdobyła Gibraltar, Arkadię i Nową Funlandię, na mocy traktatu paryskiego 1763 Kanadę, wschodnią Luizjanę i Florydę (obie do 1783). W 2. połowie XVIII w. Brytyjczycy opanowali Bengal, rozpoczęli kolonizację Australii. W wyniku wojny o niepodległość Stanów Zjednoczonych Anglicy uznali niepodległość swoich 13 kolonii północnoamerykańskich. 1793 Wielka Brytania zaangażowała się w wojny przeciwko rewolucyjnej, później napoleońskiej Francji, będąc inicjatorką kolejnych 6 koalicji antynapoleońskich. 1800 proklamowano unię brytyjsko-irlandzką, tworząc w 1801 Zjednoczone Królestwo Wielkiej Brytanii i Irlandii.
Pod koniec XVIII w. i w pierwszej połowie XIX w. dokonała się w Wielkiej Brytanii
tzw. rewolucja przemysłowa. Procesom industrializacji i urbanizacji towarzyszyły
przemiany struktury społecznej. Wyodrębnieniu się klasy przemysłowców, powstaniu
klasy średniej, towarzyszył zanik chłopstwa, z którego powstała klasa robotników,
nie posiadająca żadnych praw politycznych, żyjąca najczęściej w ubóstwie.
Działalność pierwszych organizacji robotniczych była tłumiona (m.in. w St.
Peters Field zbrojnie 1819). Wskutek niestabilności istniejącego systemu politycznego
(rozpad wigów i torysów na zwalczające się wzajemnie ugrupowania parlamentarne),
poza parlamentem powstał nowy, liberalny ruch społeczny, skupiający głównie
przedstawicieli klasy średniej i niższej.
Po reformie systemu parlamentarnego z 1832 prawa wyborcze otrzymała część
klasy średniej, 1867 część robotników, 1884 robotnicy rolni. 1837 tron objęła
królowa Wiktoria (do 1901). 1853-1856 Wielka Brytania wzięła udział w wojnie
krymskiej. Do 1849 Indie zostały objęte zwierzchnictwem brytyjskim, a w 1877
królową Wiktorię ogłoszono cesarzową Indii. 1875 Brytyjczycy odkupili 44%
akcji Kanału Sueskiego, 1878 zajęli Cypr, 1882 Egipt i rozpoczęli podbój Sudanu
(do 1898). 1899-1902 prowadzili wojny z republikami burskimi na południu Afryki.W
2. połowie XIX w. Zjednoczone Królestwo uzyskało nowe kolonie w Oceanii, zwierzchnictwo
nad Birmą (1886) i szereg kolonii w Afryce (m.in. Somali, Nigerię, Kenię,
Zanzibar, Ugandę) oraz utrwaliło wpływy w Afganistanie i Persji. W celu powstrzymania
ekspansji rosyjskiej na Dalekim Wschodzie, w 1902 Wielka Brytania zawarła
sojusz z Japonią.
W kraju w latach 60. XIX w. ostatecznie uformowała się Partia Liberalna, 1900
z połączenia związków zawodowych i mniejszych grup socjalistów powstała Partia
Pracy (Labour Party - laburzyści), spadkobierczyni wigów, tradycję torysów
kontynuowała Partia Konserwatywna. Pod koniec XIX w. pojawiły się pierwsze
oznaki wskazujące na upadek światowej dominacji Wielkiej Brytanii, która pod
względem wielkości produkcji przemysłowej została zdystansowana przez Stany
Zjednoczone i Niemcy. W początkach XX w., w wyniku wzrostu znaczenia Niemiec
i ich ekspansywnej polityki kolonialnej, nastąpiło zbliżenie tradycyjnych
dotąd nieprzyjaciół, Wielkiej Brytanii i Francji, do których dołączyła Rosja
(Ententa).
Po niemieckim ataku na Francję i neutralną Belgię, 4 sierpnia 1914 Wielka
Brytania wypowiedziała wojnę Niemcom (wojna światowa I). Po zakończeniu wojny
(1918) pozycja Wielkiej Brytanii jako mocarstwa światowego uległa zachwianiu.
Dawne dominia brytyjskie, Kanada, Związek Australijski, Związek Południowej
Afryki, Nowa Zelandia, stały się faktycznie suwerennymi państwami. Po powstaniu
w Irlandii w 1922, kraj ten podzielono na Wolne Państwo Irlandię, które zyskało
status dominium brytyjskiego i suwerenność od 1936 oraz Irlandię Północną
(Ulster), która pozostała integralną częścią Zjednoczonego Królestwa.
W latach międzywojennych (1918-1939) Wielka Brytania pozostała jednak nadal
największym mocarstwem kolonialnym na świecie, imperium brytyjskie obejmowało,
wraz cesarstwem Indii Wschodnich, dominiami, koloniami i protektoratami łącznie
39,8 mln km2 i ok. 500 mln mieszkańców. W okresie międzywojennym, liberałów,
którzy utracili wpływy w społeczeństwie, w roli politycznego rywala konserwatystów
zastąpili laburzyści. W latach 20. pojawiły się w gospodarce objawy kryzysowe,
spadła produkcja przemysłowa, wzrosło bezrobocie powodując wzrost napięć społecznych.
1929 do Wielkiej Brytanii dotarł światowy kryzys ekonomiczny (wielki kryzys
gospodarczy), który pogłębił i zaostrzył wcześniejsze problemy. Spadkową koniunkturę
udało się przełamać w 1932, jednak do wybuchu wojny gospodarka brytyjska odczuwała
skutki wielkiego kryzysu. 1936 abdykował Edward VIII, jego miejsce zajął Jerzy
VI (1936-1952).
W przededniu wybuchu II wojny światowej konserwatywnym rządem brytyjskim kierował
Neville Chamberlain. Brytyjczycy prowadzili politykę ugodową wobec coraz bardziej
agresywnych Niemiec, Włoch i ich azjatyckiego sojusznika, Japonii. Wielka
Brytania akceptowała niemieckie działania zmierzające do zniesienia ograniczeń
nałożonych Niemcom w wersalskim traktacie pokojowym, godząc się na przedterminowe
wycofanie wojsk alianckich z Nadrenii (1930), rozpoczęcie przez Niemcy zbrojeń
morskich (1935), remilitaryzację Nadrenii (1936), a wreszcie na przyłączenie
Austrii (cinschluss1938) i aneksję czeskich Sudetów (1938).
Dopiero wobec złamania przez Niemcy postanowień wynegocjowanych w Monachium (30 września - 1 października 1938), Wielka Brytania zdecydowała się udzielić gwarancji bezpieczeństwa Polsce (31 marca 1939) oraz Grecji i Rumunii (kwiecień 1939). Po ataku hitlerowskich Niemiec na Polskę (1 września 1939), 3 września wypowiedziała wojnę III Rzeszy Niemieckiej. 10 maja 1940 urząd premiera przejął W. Churchill. Po upadku Francji (22 czerwca 1940), Niemcy chcąc złamać opór Anglików, zaatakowali Wyspy Brytyjskie z powietrza (bitwa o Wielką Brytanię). Największymi zniszczeniami wskutek bombardowań dotknięty został Londyn i Coventry. 1941 Brytyjczycy pozyskali jako sojuszników Stany Zjednoczone (formalne przystąpienie do wojny 7 grudnia) i ZSRR (12 lipca 1941).
II wojna światowa (1939-1945) zburzyła ostatecznie pozycję Wielkiej Brytanii jako mocarstwa światowego. Kolonie brytyjskie zyskały niezależność i choć większość z nich pozostała w Brytyjskiej Wspólnocie Narodów (od 1949 Wspólnocie Narodów), to już w charakterze suwerennych państw. 1945 władzę polityczną zdobyła Partia Pracy pod przewodnictwem C. Attlee. Odbudowę zniszczeń wojennych ułatwiła, jak w innych krajach Zachodu, pomoc amerykańska w ramach Planu Marshalla. 1951 do władzy powrócili konserwatyści pod przewodnictwem W. Churchilla, w cztery lata później premier przekazał władzę A. Edenowi.
1956 po znacjonalizowaniu Kanału Sueskiego przez Egipt, A. Eden skierował
do Egiptu wojska brytyjskie, które wspólnie z Francuzami i Izraelczykami zajęły
rejon Kanału. Nieudana interwencja stała się przedmiotem powszechnej krytyki
międzynarodowej, także ze strony USA i spowodowała odejście A. Edena (1957).
Nowym premierem i przywódcą partii konserwatyści wybrali H. Macmillana. 1961
Wielka Brytania podjęła pierwszą próbę wejścia do Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej
(EWG), zablokowaną w związku ze sprzeciwem prezydenta Francji Ch. de Gaulle'a.
1963 mimo znaczących sukcesów gospodarczych, z funkcji premiera ustąpił H.
Macmillan, którego zastąpił A. Douglas-Home.
Ustrój polityczny
--------------------------------------------------------------------------------
Wielopartyjna monarchia dziedziczna, system parlamentarno-gabinetowy, dwuizbowy parlament - Izba Gmin (651 miejsc) i Izba Lordów (1177 miejsc).
Gospodarka
--------------------------------------------------------------------------------
Jedno z najlepiej rozwiniętych państw świata. Eksploatacja węgla kamiennego, ropy naftowej (brytyjsko-holenderski koncern Royal Dutch Shell), gazu ziemnego. Przemysł chemiczny (petrochemia, nawozy sztuczne), lotniczy, kosmiczny, elektrotechniczny, elektroniczny, metalurgiczny, metalowy, stoczniowy, włókienniczy, spożywczy, odzieżowy, skórzany. Duża koncentracja kapitału. Bank Anglii (od 1694), 4 wielkie banki prywatne (m.in. Lloyds, Midland).Turystyka.
Użytki rolne stanowią 72,3% powierzchni. Uprawia się: pszenicę, jęczmień, owies, buraki cukrowe, ziemniaki, chmiel (3 miejsce w Europie). Hodowla bydła, trzody chlewnej, owiec, drobiu. Silnie rozwinięte rybołówstwo. Rozwinięty transport morski i lotniczy. Liczne porty morskie i promowe oraz międzynarodowe porty lotnicze. Od 1994 Eurotunel pod Kanałem La Manche.
Dochód narodowy 14960 USD na 1 mieszkańca (1990). Struktura zatrudnienia: usługi 64%, przemysł 25%, rolnictwo 2%, bezrobocie ponad 9%. Handel zagraniczny: eksport - maszyny i pojazdy mechaniczne (41%), towary przetworzone (27%), produkty chemiczne (14%) do Niemiec (14%), Francji (11%), USA (11%); import maszyn i pojazdów mechanicznych (38%), towarów przetworzonych (32%), żywności (9%) z Niemiec (15%), USA (11%), Francji (10%).
Adresy
--------------------------------------------------------------------------------
Zjednoczonego Królestwa Wielkiej Brytanii i Irlandii Północnej
Al. Róż 1, 00-556 Warszawa
tel. 628 10 01-05; fax 621 71 61; telex 813694 prod pl
strona www: http://www.britishembassy.pl/
Oficjalna strona rządowa Wielkiej Brytanii
http://www.fco.gov.uk
Przedstawicielstwo przy UE
http://www.europa.eu.int/comm/offices.htm#uk
Ministerstwo Spraw Zagranicznych
http://www.fco.gov.uk/
Polskie placówki dyplomatyczne
--------------------------------------------------------------------------------
Ambasada RP
47 Portland Place, London W1B 1JH
tel. (0.044171) 580-43-24/9, 580-29-69
fax 323-4018
e-mail: polishembassy@polishembassy.org.uk
strona www: http://www.polishembassy.org.uk/